Nhà hát Thành phố ở Sài Gòn có mặt tiền hướng ra Công trường Lam Sơn và đường Tự Do (nay là Đồng Khởi). Nằm ở một vị trí thuận lợi tại trung tâm thành phố, nhà hát được xem là nhà hát trung tâm, đa năng chuyên tổ chức biểu diễn sân khấu nghệ thuật đồng thời cũng được sử dụng để tổ chức một số sự kiện lớn. Đây là nhà hát lâu đời nhất của Sài Gòn. Có một thời gian nơi này bị đổi công năng thành nhà Quốc Hội, sau đó là Hạ Nghị Viện. Xen lẫn giữa 2 cái tên đó, ít người biết rằng nơi đây có một thời gian ngắn mang tên là Nhà Văn Hóa (vào khoảng năm 1963-1964).
Lịch sử hình thành của Nhà Hát Thành Phố
Một thời gian không lâu sau khi chiếm được thành Gia Định, Pháp đã đưa đoàn hát đầu tiên từ chính quốc sang biểu diễn phục vụ cho quan chức, sĩ quan, binh lính Pháp tại Sài Gòn. Do lúc đó chưa có rạp nên đoàn hát diễn tạm ở nhà gỗ của thủy sư đề đốc La Grandière, tại nơi gọi là Công trường Đồng Hồ (Place de l’Horloge) (góc Nguyễn Du – Đồng Khởi hiện nay).
Nhận thấy nhu cầu giải trí của người Pháp tăng cao, một nhà hát được xây tạm tại lô đất đường Catinat, là chỗ khách sạn Caravelle bây giờ. Sau đó một thời gian thì bắt đầu khởi công xây dựng Nhà hát lớn vào năm 1898.
Mặc dù là một công trình để phục vụ cho người Pháp nhưng dự án lại không được chính người Pháp ở Sài Gòn ủng hộ, thậm chí rất nhiều ý kiến phản đối vì cho rằng nhà hát nhỏ (chưa đầy 600 ghế) mà chi phí lại quá lớn, tiêu tốn tới 2.500.000 francs, nhưng dự án vẫn cứ được triển khai vì ông thị trưởng Paul Blanchy nghĩ khác. Ông cho rằng một thành phố lớn như Sài Gòn phải có nhà hát lớn dùng cho hoạt động văn hóa, xứng đáng với vị thế của nó.
Kiểu dáng nguyên thủy của Nhà Hát
Sau khi khánh thành vào đúng ngày đầu tiên của thế kỷ 20 (1-1-1900), nhà hát được người dân Việt gọi là nhà hát Tây, vì chỉ biểu diễn cho Tây bởi các đoàn hát Tây. Việc mời các đoàn hát từ Pháp qua lấy từ ngân sách Thành phố nên bị phản đối, thành ra ít biểu diễn, nhiều người muốn nhà hát trở thành nơi hòa nhạc. Trong hai cuộc chiến tranh thế giới, nhà hát hầu như bị bỏ không vì người Pháp ít có dịp tổ chức hay đi xem. Ngoài ra, năm 1944 nhà hát bị máy bay Đồng minh làm hư hại, phải tu sửa khá lâu.
Cũng vì quá vắng và ít hoạt động trong bốn năm Thế chiến lần thứ I mà đến năm 1918, chính quyền Thành phố đã cho phép Nhà hát lớn làm nơi trình diễn cho cả người Việt và nhờ vậy ngày 18-11-1918, lần đầu tiên người Việt Nam tổ chức biểu diễn tại Nhà hát Thành Phố với một màn trình diễn kịch pha cải lương.
Nhưng ngay cả việc có thêm các chương trình của người Việt cũng không cứu vãn được sự vắng vẻ, vì “khách ăn chơi bị các hộp đêm, quán ăn có nhạc, có khiêu vũ giúp vui thu hút gần hết, còn một mớ khác lại thích cine, chớp bóng nói, vừa lạ vừa hấp dẫn hơn” (Vương Hồng Sển).
Dung nhan theo thời gian
Khởi thủy có ba KTS đã nộp đồ án dự thi: Ferret, Genêt và Berger và Ferret đã thắng. Công trình được giao cho KTS Guichard thi công. Trên một diện tích xây dựng gần 3.200 m2, nhà hát được thi công một trệt, hai lầu với kiến trúc mặt tiền cũng như các họa tiết hoa văn khá giống bảo tàng Petit Palais tại Paris khánh thành cùng năm đó. Ngoài sân khấu chính với gần 600 chỗ ngồi, rạp được trang bị hệ thống ánh sáng hiện đại. Các họa tiết trang trí lẫn vật liệu xây dựng chính đều được đặt hàng sản xuất và vận chuyển từ Pháp qua.
Quốc Hội năm 1956
Sau 1954, Nhà hát Thành Phố được chuyển công năng thành Tòa nhà Quốc hội của Đệ Nhất Cộng Hòa, rồi thành Hạ nghị viện của nền Đệ Nhị Cộng Hòa. Xen giữa thời gian đó, nơi này từng được mang tên là Nhà Văn Hóa. Người ta phải thay đổi lại bộ mặt cho phù hợp với công năng mới, các họa tiết hoa văn nhỏ tiếp tục bị gỡ hẳn, hàng cột tròn bị phá bỏ. Phần họa tiết trang trí hoa văn trên cửa đi vào được thay đổi thành các đường kẻ sọc ngang gây cảm giác như kinh tuyến và vĩ tuyến trên địa cầu. Lối kiến trúc tạo đường nét vuông vức để phù hợp với vị thế của một trụ sở hội họp chính trị.
Nhà Văn Hóa năm 1964
Sau đó là nhà Hạ Nghị Viện của Đệ Nhị Cộng Hòa
Hơn 40 năm sau, kế hoạch phục chế Nhà hát Thành Phố lại quyết định phục dựng như nguyên bản ban đầu, tức là trả lại các hoa văn và tượng y như cũ. Sau 100 năm tồn tại và thay đổi, nay dung nhan của Nhà hát Thành Phố đã quay trở lại đẹp như thuở thanh xuân.
Trả lại đúng công năng của nhà hát
Được tạo ra với mong muốn thành nơi biểu diễn nghệ thuật sân khấu, đã có lúc vì vắng vẻ mà nhà hát đã bị đề nghị biến trở thành nơi hòa nhạc. Lần chuyển công năng lớn nhất chính là biến thành Nhà Quốc Hội – Hạ nghị viện giai đoạn 1955-1975, suốt 20 năm Nhà hát Thành Phố chỉ làm công việc phục vụ chính trị.
Sau 1975, nhà hát được trả lại công năng cũ là biểu diễn các chương trình nghệ thuật sân khấu, hòa nhạc, thậm chí cả biểu diễn xiếc… nhưng lại vẫn tiếp tục bị kèm thêm công năng phụ để phục vụ chính trị, đó là dùng để làm các cuộc hội họp, mít-tinh chính trị thường xuyên.
Nhà hát Thành Phố vào hiện tại, đã được phục chế theo nguyên bản
Đến khi hoàn thành việc phục chế nhà hát năm 1998, các cuộc hội họp chính trị đã không còn được tổ chức tại đây nữa. Lý do là hai pho tượng nữ thần bằng đá trước cửa nhà hát đã được phục chế, trả lại không gian nhà hát đúng với công năng biểu diễn nghệ thuật, không phù hợp với mục đích chính trị nữa.
TÔI VẪN CÒN NHỚ CUỘC ĐIỆN THOẠI GỌI TỚI CỦA CÁC KTS TRẺ VỚI GIỌNG NÓI ĐẦY VẺ VUI MỪNG, NHẮN TÔI TỚI NGAY NHÀ HÁT TP ĐỂ CHỨNG KIẾN MỘT ĐIỀU VÔ CÙNG ĐẶC BIỆT: ĐÓ LÀ KHI NHỮNG NGƯỜI THỢ BẮT ĐẦU ĐẬP BỎ LỚP PHÙ ĐIÊU TRANG TRÍ Ở MẶT TRƯỚC CỦA NHÀ HÁT, HỌ ĐÃ NGỠ NGÀNG KHI NHỮNG LỚP VỮA VÀ GẠCH RƠI XUỐNG THÌ PHÍA SAU ĐÃ LỘ RA MỘT LỚP PHÙ ĐIÊU KHÁC CÒN NGUYÊN VẸN.
THÌ RA KHI TU SỬA NHÀ HÁT THÀNH PHỐ NĂM 1955 ĐỂ TRỞ THÀNH NHÀ QUỐC HỘI, NHỮNG KTS LÚC ĐÓ ĐÃ KHÔNG NỠ ĐẬP BỎ LỚP PHÙ ĐIÊU NGUYÊN THỦY HAY DÙNG VỮA ĐẮP ĐÈ LÊN NÓ MÀ HỌ CHỌN GIẢI PHÁP XÂY MỘT BỨC TƯỜNG CÁCH PHÙ ĐIÊU CŨ 20 CM ĐỂ GIỮ GÌN NGUYÊN TRẠNG. CÓ LẼ HỌ CŨNG HÌNH DUNG MỘT NGÀY NÀO ĐÓ TRONG TƯƠNG LAI, NẾU NHÀ HÁT ĐƯỢC PHỤC CHẾ NHƯ CŨ THÌ HẬU THẾ KHÔNG PHẢI MẤT CÔNG SỨC LẪN TIỀN BẠC CHO LỚP PHÙ ĐIÊU NÀY.
Theo Phạm Trường Giang – báo Pháp Luật (PLO.vn)
Những hình ảnh của Nhà Hát theo năm tháng